Երջանիկ են այն ազգերը, գուցե և մարդիկ, որոնց համար 1915-ը սոսկ թիվ է կամ՝ մեր օրերի հեռվից դիտված հարյուրամյակի սկզբնագիծ։
Այդ թվականի իրական զգացողությունը կամ գիտակցումը տասը կամ տասներկու տարեկանում եմ ունեցել։ Արդյոք այդ տարիքում կարելի է գիտակցել Ցեղասպանություն կամ էլ Եղեռն բառերի իսկական կշիռն ու տարողությունը… դժվար… բայց մենք մի տեսակ շուտ էինք մեծանում։
Իմ մայրենի Աշնակ գյուղում, մեր չորացող վայրագ ծիրանենու տակ, ձեռնափայտին կռթնած, գրեթե անշարժ ու մշտապես լուռ պապս՝ բաբոն, երկար ժամանակ անհասկանալի էլ ինձ։ «Քաղքցի թոռներին երևի չի սիրում», եզրակացրել էի ես ու գերադասում էի տատիս՝ մամեի հետ շփվել, մանավանդ որ մամեն էրգրի՝ իրենց Փշուտ գյուղի, Մարաթուկ բարձր սարի ու Բաթման բարեբեր գետի մասին երգեր էր երգում, ու մեզ՝ քաղաքից ամառային արձակուրդի եկած «սանձարձակ» երևանցիներին, հաճելի էր երգերի ու խաղիկների մեջ «խուժանական» բառեր որսալը։ Մեր լսածը միայն խաղիկներ ու երգեր չէին. կտոր-կտոր՝ մամեի միզարի (ծածկոց) չթե գույնզգույն կարկատանների պես, հավաքվում էին կորցրած էրգրի պատառիկներն ու ցավի թելերով հյուսվում միմյանց. գաղթի ճանապարհին պապս քույրերին էր կորցրել, բարեկամ քրդերը եղբորը Դեր Զորով դեպի Հալեպ էին փախցրել (որին երբեք էլ չհանդիպեց), ու մինչև Անդրանիկի հետևն ընկած կհասնեին ու կհատեին Արաքսը, տնավեր փախստականների բոբիկ, սովամահ ու բզկտված շարանը բարակել՝ մի բուռ ժողովուրդ էր մնացել։ Սասունի տասնվեց գյուղերի մնացորդացը հատել էր Արաքսն ու գետի մյուս ափին՝ իրար գլխի հազիվ մի գյուղ էր դարձել` Աշնակ հինավուրց անունով։
Տասնյակ տարիներ ապրում էին նրանք ծաղկած քարերի հովտում՝ անտաշ քարե ժամանակավոր կացարաններում՝ հայացքները սահմանից անդին՝ Ավետյաց երկրին։ Մեր գյուղում ամեն տուն թաց աչքով պատմվող իր պատմությունն ուներ, ու բաց վերքի պես հիշողությունների կարկատան միզարը տարածվում էր ողջ գյուղի վրա՝ մխացող ցավի թելերով հյուսվելով միմյանց, վերապրողներին ավելի հարազատ դարձնելով միմյանց, իսկ նոր ծնվածներին կտակելով կորստի բեռը։ Հետո պիտի հասկանայի, թե ինչու են գյուղում բոլորը միմյանց կամ հոպո (հորեղբայր) կամ դադո (հորեղբոր կին) համարում ու այդպես էլ դիմում։
Պապս ու մեր ծիրանի ծառը նույն կերպ՝ լուռ չորանալով էին հեռանում աշխարհից։ Իսկ ես պիտի մի քիչ մեծանայի՝ կարդալու պապիս հայացք-լռությունը, լսելու նրա լռությունից ճայթող ծանր աղմուկը։
Ես հետո միայն պիտի հասկանայի, որ, երբ ողբերգությունը չի կիսվում ու չի ընկալվում, դառնում է մորմոք, արնահոսող սպի: Հիշու՞մ եք. Ռեմարկի հերոսները զգում էին պատերազմի դաշտում կորցրած իրենց ոտքի ցավը:
Այդ նույն 1915 թվականին Մարտիրոս Սարյանը ծաղիկներ էր նկարում։ Ես հասկանում եմ նաև հանճարեղ Սարյանին. ցեսպանության ողբերգությունն իր բոլոր բջիջներով ընկալող աստվածատուր հայը չէր կարող չունենալ «ինչու՞» և «ի՞նչ անել» հարցերը, բայց նա չէր կարող, իրավունք չուներ նաև դառնության մեջ մնալ։
Մարդկային հավասարակշռությունն ու աստվածային ներդաշնակությունը ամբողջականություն են ենթադրում ու նաև լույս պարտադրում։
Սարյանի ծաղիկները, Չարենցի դանթեականը, Բակունցի ծիրանի փողը, Մահարու այգեստանները, Դաշտենցի ռանչպարները, Շահնուրը, Մնձուրին, Գալշոյանն ու Մաթևոսյանը այդ ներդաշնակությունն էին որոնում ու փնտրում մեր պատմության բոլոր ժամանակներում ցավալիորեն կենսունակ «Ի՞նչ անել, որ երկիրը կոչվի Հայաստան» հարցի պատասխանը։
Նրանք յուրաքանչյուր նյարդով գիտեին, զգում էին, որքան էլ որ մեր պատմությունը բարոյական ու ֆիզիկական կորուստների անվերջ ու անստույգ ընթացք է, այուամենայնիվ, այդ բեռը չպիտի թույլ տա, որ մեր հայացքը գետնակախ լինի ու ողնաշարը՝ բեկված։
Որքան էլ թանձր էին բաժանարարները, հայ ժողովրդի երկու հատվածներն ունեցան ցավի միևնույն ընկալումը։ Խորհրդային մամլիչի 70 տարիները գուցե բթացրին ցավը, ուղեղների լվացումը արժեքների այլ համակարգ պարտադրեց, բայց Բակունցի ու Չարենցի արյունը չէր կարող հենց այնպես, անդարձ ցամաքել։ Հետո պիտի պայթեր §Անլռելի զանգակատունը» ու պարզվեր, որ կեղծիքը վաղ թե ուշ մերկանում է. համամարդկային արդարության ու պոռթկումի օրենքները բռնությամբ չեն զսպվում. ժայռի դեմ կաթիլի խիզախումը կա աշխարհում։
1965-ին, Ապրիլի 24-ին Ծիծեռնակաբերդ բարձրացողների առաջին շարքերում Սովետական Հայաստանում ծնված սասունցի մայրս էր. Աշնակի ծիրանի ծառի տակ մեռնող իր հոր՝ կոշկցի Ֆայաթի լռությունը զուր չէր անցել… Սարյանի ծաղիկները, Չարենցի դանթեականը, Բակունցի ծիրանի փողը, Մահարու այգեստանները, Դաշտենցի ռանչպարները, Շահնուրն ու Մնձուրին հաղթել էին, Տեր լինելու նրանց բանաձևն աշխատել էր…կաթիլը հասել էր ժայռին…
2014թ Ապրիլի 24-ին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում՝ հարյուր հազարների մեջ սասունցի պապիս թոռներն ու ծոռներն էին՝ նրանք անկախության սերունդ են, իսկ նրանց ներքին հայացքում մեր ընդհատված պատմության բեռ-հիշողություն-պարտքը կա, չճանաչված ողբերգության ցավը. նրանք իրենց ոչ միայն սասունցի են համարում, այլ հենց սասունցի են՝ հոգու թռիչքը սահմանից անդին։
Ու Տիգրան Մեծից մինչև այսօր, Անկախությունից քսաներեք տարի անց էլ, մեր բոլոր երթերն ուղեկցվում են միևնույն տագնապով՝ «Ի՞նչ անել, որ երկիրը կոչվի Հայաստան»։
Իսկ պատասխանն այնքան պարզ է, կաթիլի պես պարզ. աշխարհից հատուցում պահանջողը, մենք՝ բոլորս, նախ պարտավոր ենք Երկրին ՏԵՐ լինել։ «Աշխարհն առողջ, լիարյուն ազգերի հետ է հաշվի նստում և ոչ հանճարեղ տանուլ տվող դժբախտների», մահից քիչ առաջ ճշգրիտ բանաձևել էր Չարենցը…
ժամանակը չգիտե սպասել ….
Լիլիթ Գալստյան
«Ասպարեզ», 29.04.14
