Վերջերս տեղի ունեցավ ԱՄՆ «Հայ գրողների միության» փոխնախագահ, ազգային գործիչ, թարգմանիչ, հրատարակիչ, մատենագետ, հրապարակախոս, մանկավարժ, գրող  Հովսեփ Նալբանդյանի երկու գրքերի՝ «Կեանքի շարունակուող շաւիղներ» և «Հայ գիրքը Ամերիկայի մէջ» (1857-2015 թթ.) մատենագիտական աշխատության շնորհանդեսը, որը հեղինակը նվիրել է Հայոց ցեղասպանության  100-րդ  տարելիցին:

Հովսեփ Նալբանդյանի հետ զրուցել ենք գրքերի կազմման ընթացքում առաջացած խնդիրների, ժամանակակից գրականության, Սիրիան լքելու պատճառների, հալեպահայության խնդիրների, Հայրենիք չվերադառնալու և այլ հարցերի մասին:

1992-93 թթ Մեսրոպյան ազգային վարժարանի տնօրենն էիք, սակայն այս աշխատանքը թողեցիք և մեկնեցիք ԱՄՆ: Ինչո՞ւ:

-Վարժարանն ուներ  205 աշակերտ, աշխատակիցներ..շատ պատասխանատու և դժվար աշխատանք էր, իսկ ամսավճարը՝ շատ ցածր էր և, քանի որ դպրոցը իմ տնից ավելի հեռու էր, ստացած գումարի 50 տոկոսը ծախսվում էր միայն գնալ-գալու համար: Որոշեցի այլ աշխատանքներ  կատարել, դրանք էլ իենց խնդիրներն ունեին: Նախընտրեցի գնալ ԱՄՆ:  Բացի այս՝ գրքերս հրատարակելու ծրագիր ունեի, որն ազատ շուկա էր ենթադրում, իսկ Սիրիայում չկար այդ ազատությունը, քանի որ ամեն գիրքը՝ ասենք 300 էջանոց, նվազագույնը 270 էջը պետք է թարգմանեիր արաբերեն, սա պետք է գնար կուսակցական կենտրոն, 3-4 ամիս ստորագրվեր-կնքվեր, և եթե ծանոթ չունենայիր, ապա այդ ժամանակահատվածում դժվար թե պատասխան ստանայիր, ուստի «խաթրը պետք է առնեիր»: Կարող է կարդալուց հետո ասեին՝ այս 50 էջը չպետք է լինի, պետք է նորից նստեիր , վերախմբագրեիր ու կրկին ուղարկեիր: Այս օրենքը 2001-2002թթ փոխվեց, բայց ես արդեն այդտեղ չէի: Փառք Աստծո, ԱՄՆ-ում կարողացա ծրագիրս իրականացնել:

ԱՄՆ-ում լավ վարձատրվող աշխատանք հեշտությա՞մբ գտաք:

Առաջին 10 ամիսը անգործ էի, շատերը չէին ուզում ինձ աշխատանքի ընդունել, քանի որ կուսակցական չէի, հետո մեկ օր համակարգչի առջև նստեցի ու որոշեցի մեքենագրել սովորել: Սրա համար 1 ամիս պահանջվեց.արևելահայերեն էի կարդում ու մեքենագրում դասական ուղղագրությամբ: Արդյունքում «Մասիս» շաբաթաթերթում կարողացա գործ գտնել: 3 տարի հետո աշխատում էի թե՛ շաբաթաթերթում, թե՛ հայկական դպրոցում, իսկ 1997 թվականից հետո ուսուցիչ էի մինչև 2006—2007թթ.: Սակայն տեսա, որ ըստ արժանվույն չեմ գնահատվում, որոշեցի դուրս գալ: Հիմա օտար կազմակերպությունում եմ աշխատում, հայերեն եմ դասավանդում: Ամենաքիչը հայերենի դասարանն է: Պետք է ընդունենք, որ Կալիֆորնիայում երիտասարդները երբեք չեն ձգտում հայերեն սովորել, մտածում են, թե անգլերեն գիտեն, ապա ամեն ինչ գիտեն: Դա այդպես չէ: Հայերենը որպես ճկուն լեզու՝ օգտակար է տարբեր լեզուներ սովորելու համար: Մեր լեզուն շատ գեղեցիկ է: Ես 40 տարի ամեն օր հայերեն եմ սովորում:

Վերջը կուսակցական դարձա՞ք:

Չէ, անկախ եմ, դրա համար էլ ինձ հայկական դպրոցները չեն ընդունում:

Գաղտնիք չէ, որ Սփյուռքում ապրող մեր հայրենակիցները գերադասում են օտար, քան հայկական դպրոցները: 90-ականներին ինչպիսի՞ վիճակ էր:

-Եթե իմ ժամանակ 9000-10.000 աշակերտ կար հայկական դպրոցներում, ապա հիմա 2000-ի էլ չի հասնում: Ապահով վայրերի դպրոցներն են նախընտրում,, ու եթե թվով շատ են լինում առավոտյան և կեսօրին են դասեր լինում.խառը վիճակ է.պատերազմ է:

Պատերազմական իրավիճակից ելնելով շատերը հեռանում են Հալեպից, մի մասը գալիս է Հայաստան, սակայն գերադասում է կրկին Հալեպ վերադառնալը կամ այլ երկիր մեկնելը.ինչո՞ւ:

-Հիմա այստեղ ես ընկերներ, բարեկամներ ունեմ, որոնք 180 կամ 200 դոլարով բնակարան են վարձել: 4 հոգի է ընտանիքում և նրանց բոլորի աշխատավարձը հազիվ 500 դոլար է կազմում, ինչը չի բավականացնում, քանի որ մեծ մասը վարձ են վճարում, գումարած կոմունալները և սնունդը: Սփյուռքահայերը ուրիշ տեղ չեն գնա, եթե պետությունը մտածի նրանց մասին:

Անպայման չէ, որ Երևանում ապրեն, թող լինի Գյումրին, Վանաձորը: Թող բազմաբնակարան շենքեր կառուցեն ու տան մարդկանց, ասենք՝ 3 տարի ժամկետով, մինչև մարդիկ դասավորվեին: Եթե այդպես լիներ՝ ոչ ոք չէր հեռանա: Մարդն  ամեն ինչ՝ գործը, շահութաբեր կյանքը կորցրեց, եկավ հայրենիք, բայց հայրենիքը պայծառ ու սիրուն ապագայի հեռանկարները չտվեց: Եթե հեռանկար տա՝ 100 տոկոսով այստեղից ոչ ոք չի գնա: Ցավալին այն է, որ իրենց հարազատների հետ խոսելիս չեն քաջալերում նրանց  Հայաստան գալը, վերջիններն էլ ստիպված Բեյրութ են գնում, որտեղի կյանքը Հայաստանից 3 անգամ ավելի դժվար է, գործ չկա: Բեյրութահայության 30 տոկոսը աղքատ է, բայց նա սա չի ընդունում՝ առանց մտածելու, որ ժառանգաբար եկած տանն է մնում, չի աշխատել, չի գնել: Չեն կարողնաում Բեյրութից դուրս գալ, մի տեղ մեկնել հանգստանալու, նորմալ կյանք վարել, անգամ օգտագործված մեքենա ունենալ: Իսկ, եթե այս ամենը չես կարող ունենալ, ուրեմն աղքատ ես: Ցավալի է, բայց մենք  մեկ ազգ, մեկ մշակույթ չենք: Մենք՝ բոլորս ազգային, հավաքական գիտակցություն պետք է ունենանք: Մեկը մյուսին եթե օգնի՝ բոլորն էլ լավ կապրեն:

Ձեր նշած Գյումրի, Վանաձոր քաղաքներում կարծես թե համալսարաններ են ուզում կառուցել և ոչ՝ բազմաբնակարան շենքեր…

Լուրջ հարց է…Դասախոսներն ինչպե՞ս են գնալու..եթե ընտանիքներով, ապա ընտանիքի մյուս անդամների գործերն ո՞վ է անելու: Կարող են գոնե քիչ աշխատակազմ ունեցող ուսումնարանները տեղափոխել:

Այստեղ ուրիշ խնդիր է..մարդկանց կոնկրետ համալսարանների շենքերն են անհրաժեշտ…

-Չէ, մշակութային կյանք կա, մշակութային վերելք կա…

Մշակութային վերելք տանող ճանապարհին կարևոր է նաև գրքի դերը. Ի՞նչ է կատարվում ԱՄՆ գրական ասպարեզում և, արդյոք ծանո՞թ եք հայաստանյան  ժամանակակից գրողների գործերին:

-Հայաստանում բավականին լավ արձակագիրներ, երիտասարդ գրողներ կան, որոնք կամաց-կամաց իրենց ուղին կգտնեն, Երիտասարդներ կան, որ ձգտում ունեն, բայց մնում է մեկ լուրջ հարց.ո՞վ պետք է հովանավորի նրանց, քանի որ նյութապես եթե չապահովենք, նրանք հարմար գործ գտնելուն պես ինքնաբերաբար կհեռանան գրականությունից: Երիտասրադն էլ պետք է խիղճ ունենա, որ եթե իրեն գնահատեն կամ իր գիրքը տպագրեն, շարունակի իր գործը:

Իսկ մեզ մոտ ընդհանրապես երիտասարդ գրող չկա: Կան, որ 30-40 տարեկան են, բայց անգլերեն են գրում, հայերեն շատ քիչ գիտեն: Տարին 30-35 գիրք ենք հրատարակում՝ տարբեր տեսակի ու որակի: Թարգմանություններն են քիչ, ուզում ենք քաջալերել, որ շատանան: Սրա համար բյուջե է պետք, որպեսզի թարգմանիչն իմանա, որ աշխատանքի համար վարձատրվելու է:

Կարծես թե Դուք լավ օրինակ եք ծառայում, քանի որ վերջերս թարգմանել եք արաբ բանաստեղծներից մեկի՝  Արցախին նվիրված ստեղծագործությունը:

-Այո, Արցախի մասին շատ գեղեցիկ բանաստեղծություն էր գրել, թարգմանեցի և հրատարակություններիս մեջ որոշեցի ներառել: Նա հայ ժողովրդի լավագույն բարեկամներից էր, ընկերն իմ ուսուցիչն է եղել՝ Նազարյանը, ով հայերենից արաբերեն շատ գրքեր է թարգմանել:

Վերադառնանք մատենագիտական աշխատանքներին…Լսել եմ՝  մի շարք դժվարությունների եք հանդիպել:

2011 թվականին Ամերիկայի գրքի պատմությունը ներկայացրեցի: Դրա վրա աշխատեցի ավելի քան 2 տարի՝ ուրիշ գրքերի հետ միասին: Նախորդը ըստ անունների էր, այս մեկը՝ ժամանակագրական: Գնացի այն մարդկանց տները, ովքեր լավ գրադարան ունեն: Մարդիկ երբեմն չընդունեցին, չհասկացան անգամ գրողները…Չհասկացան, որ գիրքը փրկելու համար եմ անում այս աշխատանքը: Գիտեմ 3 գրողի, ովքեր 120 գիրք ունեին ու ցանկը ինձ չէին տվել: Ցավալին այն է, որ երբևէ չեն լսել, թե մատենագիտական աշխատանքն ինչ է նշանակում: Մինչև 2015  թականի դեկտեմբերը ծավալուն հոդված պետք է պատրաստեմ և այն գրքերը, որոնք չեմ գտել, պետք է գտնեմ ու մինչև հունվար տպագրեմ-վերջացնեմ ամերիկահայ գրքի պատմությունը:

Նկատել եմ՝ Ձեր գրքերի տպաքանակը 3000-ն անցնում է.գնո՞ւմ են, թե՞ նվիրում եք:

-Այս մատենագիտական աշխատանքը շատ ծանր էր: «Լույսի» 5-6 հատորները 3000 օրինակով եմ տպագրել, յուրաքանչյուրը: Գրքերս ամբողջությամբ 19.000 օրինակով են տպագրված: Մոտավորապես կեսը նվիրել եմ: 1700 դպրոցի՝ Հայաստան, Արցախ և Սփյուռքի 9 երկրներ: Նաև վաճառել եմ, բայց այս վերջին 1.5 տարում՝ ոչ: Եվ, հետո մատենագիտությունը պետք է գնեն այն մարդիկ, ովքեր հետաքրքրված են հայ գրքի պատմությամբ, ովքեր սիրում են գիրքը, մտահոգ են դրա ապագայով: Եվ մարդը, որ ամիսը 60-100.000 դրամ է ստանում որպես աշխատավարձ, բերեմ ու ասեմ՝ գիրքս գնի՞ր: Բարի գործ արած կլինեմ, եթե նվիրեմ. Սա ավեի ճիշտ է:

Խոսեցիք տներ գնալու, գրքեր փնտրելու մասին.Ինչպիսի՞ գրքերի մասին է խոսքը:

-Ամեն մի գրքի: 1127  գրողների 3046 գիրք: Սկսած կրոնական հրատարակություններից՝ (առաջինը 1857 թվականին է տպագրվել՝ «Ապաշխարացույց»), հետո կամաց-կամաց, երբ կուսակցություններն իրենց տպարանները ստեղծեցին, այդ թվում՝ թերթ, մամուլ, այլ գրքեր սկսեցին տպագրվել: Զարմանալին այն է, որ այնպիսի գրքեր են տպագրվել, որ մարդու մտքով անգամ չի անցնում: Մինչև 1930-40թթ. ոչ մի գրքի վերջում տպաքանակը չկա: Գրքեր կան, որ 50 օրինակով են եղել ու ծանոթներին են նվիրել ու վերջ: Եվ այդ գիրքն ո՞վ պետք է գտնի. ինձ նման խենթը:

Կա՞ գիրք, որ գտել եք ու զարմացել:

Այո, «Պատվո գիրքը»: Ամերկայի Հանգանակություն հայոց, 1921 թիվ, որի նախագահը Անդրանիկ Զորավարն էր: Մտքիս ծայրով անգամ չէր կարող անցնել, որ նման գիրք կա: Ազգային գրադարանում կա այդ գիրքը, բայց սխալներ կան, որոնք գտել եմ: Գրված է, օրինակ, որ Անդրանիկ Զորավարը գանձապահն է, իսկ իրականում նա այդ ձեռնարկի նախագահն էր: Այս գրքում տեղեկանում ենք, որ 550.000 դոլար գումար է հավաքված (այսօր դա 70-80 միլիոն դոլար է ), և այդ գումարով հազարավոր որբերի, զինվորների են օգնել: Գտա այս գիրքը, տիրոջը համոզեցի ու գրքերիս հետ փոխանակեցի:

Բոլոր գրքերը արևմտահայերենով են և դասական ուղղագրությամբ: Դուք է՞լ եք դասական ուղղագրությանը վերադառնալու ջատագովներից:

-Ես դասական ուղղագրության պաշտպանն եմ: Համոզված եմ, որ պետք է պահենք ավանդույթները: Մինչև 1918-20-ական թթ. Թումանյանը, Րաֆֆին և ուրիշները դասական ուղղագրությամբ են գրել: Փափագում եմ, որ մենք՝ լեզվաբաններս լուրջ կմտածենք ու կնստենք ու մեկ ուղղագրություն կստեղծենք:

Անի Կարապետյան