2018 թվականին Ալբերտ Էյնշտեյնի «Նամակ Աստծուն» կտավը աճուրդում վաճառվել է մոտ 3 միլիոն դոլարով։ Ի՞նչ էր պարունակում այս եզակի պատմական փաստաթուղթը։
Նա չէր հավատում ամպի վրա գտնվող մարդուն
Նամակը թվագրված էր 1954 թվականին և ուղղված էր Փրինսթոնի համալսարանի գերմանացի փիլիսոփա Էրիկ Գուտկինդին։ Էյնշտայնն անկեղծորեն խոստովանել է դրանում, որ «Աստված» բառն իր համար ոչ այլ ինչ է, քան «մարդկային թուլությունների արտահայտություն և արդյունք, Աստվածաշունչը հարգված, բայց դեռ բավականին պարզունակ լեգենդների հավաքածու է»:
Գիտնականը թերահավատորեն էր վերաբերվում կրոններին, սակայն չբացառեց բնության մեջ ինչ-որ վեհաշուք ոգու գոյության հնարավորությունը, որը գերազանցում է մարդկային էությունը, և որը մենք անկարող ենք հասկանալ:
Մի անգամ, իր ամերիկացի գործընկեր Բանեշ Հոֆմանի հետ զրույցում Էյնշտեյնը արտասանեց մի հետաքրքիր արտահայտություն. «Երբեմն ես ինքս ինձ հարցնում եմ, թե արդյոք ես կդասավորեի Տիեզերքն այս կերպ, եթե լինեի Տիրոջ տեղում»:
Էյնշտեյնը չէր հավատում Ամենակարողի կերպարին, որը երգում են աշխարհի շատ մշակույթներում: Նա ասաց, որ դրախտում հաստատ մորուքավոր մարդ չկա, ով անի միայն այն, ինչ հետևում է մեր ամեն քայլին։
«Մարդիկ, բանջարեղեն կամ տիեզերական փոշի, մենք բոլորս պարում ենք անհասկանալի մեղեդու տակ, որը մեզ հեռվից նվագում է անտեսանելի երաժիշտի կողմից», — մի անգամ ասել է նա:
Էյնշտեյնն իրեն այն ժամանակվա ոչ ռազմատենչ աթեիստ էր համարում, ոչ էլ հավատացյալ։
Մարդու միտքը, ըստ Էյնշտեյնի, չի կարող հասկանալ Տիեզերքը, ինչպես փոքր երեխան չի հասկանում մեքենայի կառուցվածքը: Մենք տեղյակ ենք, որ մեր աշխարհում ամեն ինչ դասավորված է որոշակի ձևով, բայց չենք կարող որոշել, թե ինչպես:
«Մեր սահմանափակ միտքը ի վիճակի չէ հասկանալու խորհրդավոր ուժը, որը ցնցում է համաստեղությունները», — ասսել է Էյնշտեյնը:
Տիեզերքը ենթարկվում է խիստ հրամանի
«Աստված զառ չի խաղում» Էյնշտեյնի մեկ այլ հայտնի արտահայտությունն է, որը նա օգտագործել է տիեզերքի օրենքների կանոնակարգությունը նկարագրելու համար:
Գիտնականը կարծում էր, որ մեր աշխարհում դժբախտ պատահարների տեղ չկա, ամեն ինչ ենթարկվում է բանաձևերի և հավասարումների։ Ահա թե ինչու մարդիկ ոչ մի կերպ չեն կարող Աստծո առաջ պատասխանատվություն կրել իրենց արարքների համար, քանի որ մեր աշխարհում ամեն ինչ տեղի է ունենում ըստ մեզ կառավարող ուժերի:
1932 թվականին Սպինոզա Միությունում Էյնշտեյնը ելույթ ունեցավ. «Մարդկանց մտքերը, զգացմունքները և գործողությունները ազատ չեն, այլ կապված են պատճառահետևանքային սկզբունքի հետ, ինչպես աստղերն են իրենց շարժման մեջ»։
Նրան է պատկանում նաև այն արտահայտությունը, որ պատահականությունների օգնությամբ Աստված պահպանում է անանունությունը։
Ի դեպ, ժամանակակից մտածողները համաձայն չեն այս պնդման հետ։ Օրինակ, Սթիվեն Հոքինգը պնդում էր, որ Աստված պատահականություն է:
Մարդն ինքն է ընտրում իր ճանապարհը
Էյնշտեյնը կատակեց, որ աշխարհում երկու անսահման բան կա՝ Տիեզերքը և մարդկային հիմարությունը։ Նա նաև վստահեցրեց, որ գիտակցությունը, երբ ընդլայնել է իր սահմանները, երբեք չի վերադառնա իր նախկին վիճակին։
Այդ պատճառով նա սիրում էր անընդհատ տրամաբանորեն մտածել։ Բազմաթիվ երկրպագուների այն հարցին, թե ինչու է Աստված, եթե գոյություն ունի, թույլ է տալիս տարբեր աղետներ և անախորժություններ, Էյնշտեյնը պատասխանել է, որ մարդուն տրված է ընտրության ազատություն և ճիշտ ուղու ներքին զգացում։ Նա է որոշում, թե ինչպես վարվել տվյալ իրավիճակում: Եվ եթե նա սխալ է արել, ապա դրա համար ավելի բարձր ուժերին մեղադրելը հիմարություն է.
«Իզուր, ի դեմս 20-րդ դարի արհավիրքների, շատերը դժգոհում են. «Ինչպե՞ս Աստված թույլ տվեց»… Այո: Նա թույլ տվեց. Նա թույլ տվեց մեր ազատությունը, բայց մեզ չթողեց տգիտության խավարում: Նշված է բարու և չարի իմացության ճանապարհը։ Եվ մարդն ինքը պետք է վճարեր կեղծ ուղիների ընտրության համար»:
Բարոյականությունը, ըստ Էյնշտեյնի, շատ կարևոր է. Բայց ոչ թե Աստծո, այլ մարդկանց համար: Նա նաև գիտակցում էր, որ այն, ինչ Հիսուսը, Բուդդան և Մովսեսը արել էին մարդկության համար, ավելի շատ ազդեցություն ունեցավ իր վրա, քան ժամանակակից գիտությունը:
1929 թվականին Նյու Յորքից մի հայտնի ռաբբի (Էյնշտեյնը հրեա էր) հեռագիր ուղարկեց Էյնշտեյնին՝ խնդրելով պատմել կրոնի հանդեպ իր վերաբերմունքի մասին։ Էյնշտեյնը պատասխանել է, որ չի հավատում Աստծուն, ով «անհանգստանում է մարդկանց ճակատագրով», բայց միևնույն ժամանակ հավատում է «Աստծուն, որն իրեն դրսևորում է էության բնական ներդաշնակության մեջ»։
Թվում է, թե Ալբերտ Էյնշտեյնն իր կյանքն ապրել է անկեղծորեն հավատալով հրաշքներին և գիտակցելով, որ աշխարհը շատ ավելի բարդ է, քան նույնիսկ իր նման հանճարները կարող են պատկերացնել:
Աղբյուրն՝ այստեղ
