Էդգար Կոստանդյան
ՄԱՐՏՈՒՆ ՊԱՊԸ
EUROPEN միջազգային հեղինակավոր մրցույթում այս ստեղծագործությունը հաղթել է ԼԱՎԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՄՎԱԾՔ անվանակարգում
Փետրվարը չէր վերջանում: Գոնե թեթև ձյուն տեղա, որ էս գրողի տարած ցուրտը դուրս գա մարդկանց ոսկորներից: Առավոտվա արևն էլ խաբեց, հագա էս գարնանային բարակ բաճկոնն ու հիմա ամբողջ մարմնով դողում եմ: Երևի քայլեմ մոտիկ սրճարան ու մի բաժակ տաք թեյ խմեմ: Չէ, ավելի լավ է սուրճ` տաք, լուծվող սուրճ:
... Սրճարանի վատ երաժշտությունից մի պահ մտովի անցնում եմ բոլոր դարերով ու հիշում մեր ազգի կրած պարտությունները, որոնք ժամանակի ընթացքում հաղթանակներ են դարձել պատմության դասագրքերում:
- Ես քսան րոպե առաջ սուրճ եմ պատվիրել,- ասում եմ մատուցողուհուն, որն ինձ մեկին է հիշեցնում, բայց թե ում, չեմ մտաբերում, ու հավանաբար այլևս չմտաբերեմ:
- Հիմա կլինի,- ասում է ու անցնում մյուս սեղաններին:
Վերջին սեղանին` պատուհանի մոտ, նկատում եմ ոչ այնքան վաղեմի մի ծանոթուհու, որի հետ ծանոթացել եմ ընկերներիցս մեկի տանը ինչ-որ հերթական, ձանձրալի առիթի ժամանակ:
- Ո՞նց ես,- հարցնում եմ ինչ-որ բան հարցրած լինելու համար, ու առանց թույլտվություն խնդրելու կամ ստանալու, նստում եմ նրա դիմաց:
Ծանոթուհիս ինձ բավականին ջերմ է ընդունում, ես երկու ջին եմ պատվիրում, ու մենք սկսում ենք զրուցել:
- Կգա՞ս մեր տուն,- ասում է,- էսօր բոլոր ընկերներիս հրավիրել եմ:
- Ես ի՞նչ գործ ունեմ քո ընկերների հետ: Կարծում եմ` էդքան էլ լավ գաղափար չի:
- Բայց, ախր, դու էլ ես իմ ընկերը, հետո էլ մերոնց հետ քեզ հաստատ լավ կզգաս:
Չեմ կարող ասել` ինչու, բայց համաձայնում եմ:
Տան ճանապարհին ծանոթուհիս ինձ խնդրում է սպասել տաքսիի մեջ, ինքը մտնում է միջինից մի քիչ մեծ կրպակ ու քիչ անց վերադառնում` ձեռքին բռնած գարեջրի շշերով երեք-չորս տոպրակ:
... Սրա ընկերների պես դատարկ, անիմաստ շնչավորների կյանքումս առաջին անգամ եմ հանդիպում: Էս կողքիս նստածը, որի կարդացած առաջին ու վերջին գիրքը <<Պույ պույ մկնիկն>> է եղել, ինչ-որ մուլտֆիլմային կենդանու է հիշեցնում: Մատներին լաքանման ինչ-որ զիբիլ է քսում, ու էդ քիմիական հոտից քիչ է մնում կորցնեմ գիտակցությունս::Մյուսը, որ նստած է ուղիղ իմ դիմաց, ինչ-որ տարածված, հայտնի վերնագրերով ֆիլմերից է խոսում: Իր ասածներից, իհարկե, բան չի հասկանում, բայց համոզված է, որ խելոք բաներ է բարբաջում: Մնացած չորսն էս երկուսից էապես չեն տարբերվում, միակ տարբերությունը թերևս այն է, որ ոչ եղունգներն են սեղանի շուրջ ներկում, ոչ էլ խոսում են իրենց տեսած, բայց չըմբռնած ֆիլմերից:
Քիչ հետո երկու երիտասարդ են ներս մտնում` էլի գարեջրի տոպրակներով, ու տիեզերական բթություն արտահայտող հայացքներով: Ծանոթուհուցս ու նրա դատարկագլուխ ընկերուհիներից միայն սեռով են տարբերվում:
- Բա էս մեր ախպերն ո՞վ ա, ինչի՞ չեք ծանոթացնում,- ասում է նոր հյուրերից մեկը կամ մյուսը (ես էդպես էլ չհասկացա` սրանցից որն է մեկը, որը` մյուսը):
Նրանց ախպերը` այսինքն ես, մեկնում է ձեռքն, ասում անունն ու ծանոթանում: Երբեք էդքան տհաճությամբ ու դժկամությամբ սեփական անունս չէի արտասանել:
- Մի հատ պոկեր չխաղա՞նք,- ասում է ծանոթուհիս ու հայացքը դարձնում իմ կողմ:
- Ես խաղալ չգիտեմ,- ասում եմ:
- Ի՞նչ գիտես, ասա դրանից խաղանք:
- Սեկա: Բայց դու դժվար էդ խաղն իմանաս:
- Սպասի... էդ էն ղումարբազների խաղը չի՞: Մեր բեսեդկայում ամբողջ օրը դրանց են խաղում:
... Սրանք խմբում են իրենց պոկերի <հավաքականն>> ու անցնում խաղին: Ես նայում եմ, թե ինչ տարված են խաղում, ու հիշում եմ դպրոցական տարիներին խաղացածս բոլոր սեկաները: Սրանք ինչ-որ տարօրինակ տերմիններ են գործածում ու նյարդային շարժումներ անում, իսկ ես գարեջուր եմ կոնծում ու հիշում, որ մեր խաղերում ոչ տերմին կար, ոչ շարժում, ոչ էլ նյարդ:
... Հեքիաթային են հիմա թվում էդ օրերը, երբ դասերից հետո մնում էինք դպրոցում, որ փողով սեկա խաղանք: Կամ գնում էինք տուն ու վերադառնում երեկոյան կողմ: Մարտուն պապը` մեր դպրոցի պահակը, մեզ ազատ դասասենյակ էր տալիս խաղալու համար: Երբեմն նրան ծխախոտով էինք կաշառում, երբեմն օղիով, երբեմն էլ բարի, անմեղ շողոքորթությամբ:
- Աղմուկ չանեք հանկարծ, ես գիտեմ` մի օր ձեր պատճառով ինձ գործից հանելու են,- ասում էր ամեն անգամ ու էլի անցնում իր սենյակը, որը ոչ այնքան սենյակ էր հիշեցնում, որքան մենախուց կամ խոստովանարան:
Մենք արդեն անգիր էինք արել նրա հերթապահոթյան օրերը, ու հենց այդ օրերին էինք գնում մեր ծնողների աշխատած կամ նախորդ սեկայի ժամանակ մեր <<վաստակած>> փողերը մսխելու:
Հիմնականում երեքով էինք լինում` ես, Վահագն ու Հրաչը: Մարտուն պապը ժամանակի ընթացքում մտերմացել էր մեզ հետ: Հաճախ ենք նրա հետ գարեջուր խմել: Շատ էր լինում,0 որ սեկայում հաղթողը խմելու բան էր առնում ու ինչ-որ էժան, անհամ խորտիկներ: Նստում էինք դասասենյակում ու խմում: Պարտադիր կանչում էինք Մարտուն պապին: Նա մեկ գալիս էր, մեկ չէր գալիս, բայց նրա բաժինը պահելը մեզ համար ոսկե օրենք էր:
Մի հերթական երեկո էլ, երբ խաղում էինք, Մարտուն պապը ներս մտավ` կիսով չափ նեղսրտած, կիսով չափ բարկացած, ու բառերը կոկորդից մի կերպ սահեցրեց. <<Հազար անգամ ասել եմ` էստեղ մի ծխեք, բանի տեղ չե՞ք դնում ասածներս>>... Ներողություն խնդրեցինք, բայց չօգնեց, երեքիս էլ դուրս շպրտեց դպրոցի շենքից:
Մարտուն պապը հազվադեպ էր զայրանում, համենայն դեպս, մենք շատ քիչ ենք նման բան տեսել: Մինչ օրս չեմ կարողանում մոռանալ այդ երեկոյի նրա բարկացած, տխրած աչքերը: Աշխարհի ամենաբարի ու երեխայական աչքերն ուներ:
Մեր երեքից ամենաշատն ինձ էր սիրում, ու երբ մենակ էի լինում, ներս էր կանչում, նստեցնում էր իր սենյակում դրված թախտին ու զրուցում էր հետս:
Մի երեկո կա, որը ոչ հերթական է, ոչ էլ սովորական: Դպրոցի դիմաց կանգնած` տղերքին էի սպասում, ցուրտ էր: Հրաչն ու Վահագը չկային ո չկային:
- Ներս արի,- ասաց Մարտուն պապը,- կսառես:
Մտա նրա սենյակ: Փոքրիկ, կիսախարխուլ պահարանից երկու դեղին խնձոր հանեց, կտրեց ու դրեց ափսեի մեջ: Եթե մի օր գա, որ ամեն բան ու ամենքին մոռանամ, մեկ է, կա մի պատկեր, որ հավերժ դաջված է հիշողությանս մեջ… ափսեի միջի դեղին, ցուրտը տարած խնձորները…
Մենք այդ երեկո բավականին երկար զրուցեցինք, Մարտուն պապն ինձ ինչ-որ բան էր պատմում, ես` տասնչորս-տասնհինգ տարեկան լակոտս, մեծի պես լսում էի ու չէի ուզում, որ վերջանա խոսակցությունը: Երևի իսկապես մեծանում էի: Չէ՞ որ տարիներ էին անցնելու, ու ես ինչ-որ մի օր ինչ-որ մեկը դարձած պատմելու էի մեծ քամակով անգրագետ լրագրողուհուն, որ մի երեկո մեր դպրոցի պահակ Մարտունի քանդված, ծխոտ սենյակում պատմություններ էի լսում` խնձոր ուտելով, ու մտածում, որ եթե գրող դառնամ, հաստատ կգրեմ այդ խնձորների մասին էնպես, ինչպես Մաթևոսյանն էր իր մանկությունը նկարագրում...
…Ծանոթուհուս ընկերները խաղացին իրենց պոկերը, մի քիչ էլ գարեջուր խմեցին ու կորան գրողի ծոցը: Մնացինք երկուսով: Նրա անկողինը փետրվարը մոռացնելու չափ տաք էր: Նա խոսում էր իր կարդացած գրքերից, ասում էր, որ եթե իր կարդացած բոլոր վեպերը հավաքի մի տեղ, կարող է սեփական գրադարան կամ գրախանութ ունենալ:
Երբ բաճկոնիս ծոցագրպանից պահպանակ հանեցի, սա իրեն ոչնչացված զգաց, ասաց, որ իրեն վերաբերվում եմ էնպես, ինչպես ամենաստորին պոռնիկին, ու էդ պահին հասկացա, որ իր ընթերցած էդ ողջ գրադարանը, մեկ է, իրեն նույն դատարկն է թողել:
- Շպրտի դա,- ասաց,- ինձ ու՞մ տեղն ես դրել:
Էս ապուշն իր հակաբեղմնավորիչ հաբերին ավելի էր վստահում, քան հարազատ հորը…
… Սրանց երևի թվացել է, որ իրենց գնալուց հետո հյուրասենյակում թափված գարեջրի շշերն ու պոկերի խաղաքարտերը ես պիտի հավաքեմ: Ծանոթուհիս քնած է, իսկ ես սուրճ եմ պատրաստում, ամենաթունդ սուրճը, որ երբևէ եղել է աշխարհում: Հետո գետնից հավաքում եմ պոկերի խաղաքարտերն, ու ընտրում այն թվերը, որոնք անհրաժեշտ են սեկայի համար: Սուրճի բաժակից բարձրացող գոլորշու քուլաներում էլի Մարտուն պապն է երևում` ճերմակած, փոքրամարմին, մի քիչ կաղ այդ ծերուկը, որը չգիտեմ ինչու, այսօր ինձ համար այնքան կարևոր է…
- Հո փող չե՞ք խաղում,- հարցրեց` դասասենյակի դուռը բացելով:
- Չէ, Մարտուն պապ,- ասաց Հրաչը, մեզ փող որտեղի՞ց:
… Մի դասատու ունեինք` աշխատանքի ուսուցման: Վաթսունին մոտ մեկն էր: Իմ տեսած անասունների մեջ ամենակատարյալը: Երեկոները հաճախ էր լինում Մարտուն պապի սենյակում (սուրճ կամ օղի էին խմում): Մի երեկո էլ Մարտուն պապը սրան թունդ հայհոյեց, չեմ էլ մտաբերում` ինչի համար, ու սա` կես շիշ օղիով մորը ծախելու պատրաստ էս միջատը, հաջորդ առավոտյան տնօրենի ականջին է հասցնում, որ Մարտունն ամեն երեկո դպրոցի ջահելներին դասասենյակ է տալիս, որ թուղթ խաղան…
Պապի հաջորդ հերթապահության օրը մենք էլի եկանք: Հրաչն այդ երեկո նոր խաղաթղթեր էր գնել: Դեռ առաջին ձեռքն էի բաժանել, ու չէինք հասցրել անգամ կոները դնել, երբ տնօրենը բակի կողմից թակեց դասասենյակի պատուհանը:
- Առավոտյան երեքդ էլ ինձ մոտ կլինեք,- ասաց,- հիմա ռադ էղեք:
Ալեխառն մազերով, բավականին ամրակազմ ու թիկնեղ տականք էր մեր տնօրենը: Աշխատանքի ուսուցման էն խրտվիլակից միայն պաշտոնով էր տարբերվում:
Առավոտյան ընդունարանում մոտ կես ժամ սպասեցինք, մինչև բարեհաճեց ներս թողնել մեզ:
- Ո՞նց եք դասարան մտել,- հարցրեց:
- Պատուհանով,- ասացի,- բաց էր, մենք էլ մտանք:
- Չեմ հավատում: Եթե ճիշտն ասեք, մենակ նկատողություն կտամ, եթե չէ, երեքիդ էլ կհեռացնեմ դպրոցից:
- Ճիշտ ենք ասում,- մեջ ընկավ Հրաչը,- ուղղակի դրսում ցուրտ էր, որոշեցինք ներս մտնել:
Տնօրենը երկար նայեց երեքիս ու ասաց.
- Լավ, երեքդ էլ հեռացված եք: Ձեր ծնողներին ասեք թող գան ձեր թղթերի հետևից: Դպրոցը ձեր նմանների տեղը չի, ձեր տեղը կազինոն ա:
Մենք ոչ ինչ-որ բան ասացինք, ոչ էլ խնդրեցինք: Լուռ քայեցինք դռան կողմը: Վահագը դռան մոտից հետ պտտվեց, էլի մոտեցավ տնօրենի աշխատասեղանին, մի փոքր մտածեց ու դողացող ձայնով ասաց.
- Պահակ Մարտունն ա ներս թողել…
Հաջորդ առավոտ արդեն ամբողջ դպրոցը խոսում էր, որ <<Վահագը բոզ ա>>…Ես ու Հրաչը մի քանի ժամում հոգացել էինք, որ դպրոցի պատերից ներս Վահագի կյանքը դժոխքի վերածվի: Դասերի ավարտից հետո Մարտուն պապն ինձ ու Հրաչին ասաց, որ սպասենք, խոսելիք կա: Մտանք նրա սենյակ: Փոքրիկ գազօջախի վրա` կաթսայի մեջ, ինչ-որ բան էր եռում:
- Դեռ հարց ա, թե ով ա բոզ, Վահագը, թե դուք,- ասաց պապն ու կաթսան վերցրեց կրակից:
- Ի՞նչ ենք արել, Մարտուն պապ,- հարցրի:
- Ձեր ընկերոջ պատվի հետ եք խաղացել:
Հրաչը երկար նայեց Մարտուն պապին, մի ծխախոտ վառեց ու ասաց.
- Էդ շակալը քեզ բռնել տվեց տնօրենի մոտ, հիմա մեզ ե՞ս մեղադրում:
- Ձեզանից լավ շակալ չկա… կորեք...
Մենք դուրս եկանք սենյակից, հետո ես ներս մտա:
- Մարտուն պապ,- ասացի,- հիմա քեզ հանելու ե՞ն գործից:
- Չէ, կանչեցին, թուք ու մուր տվեցին:
- Դե լավ ա…
- Ի՞նչն ա լավ, որ թուք ու մուր կերա՞,- դառը ծիծաղեց պապն ու ավելացրեց,- գնացեք…
… Այդ օրվանից մենք ոչ մի անգամ սեկա չխաղացինք, ոչ դասասենյակում, ոչ էլ ուրիշ մի տեղ: Ու այդ օրվանից նաև կորավ մեր ու պապի մտերմությունը:
Մեր ավարտական երեկոյին Հրաչը բարձրացրեց շամպայնի գավաթն ու ասաց` <<Մարտուն պապի կենացը>>:
- Մարտուն պապի կենացն ինչի՞ ես խմում,- հարցրեց դասարանի աղջիկներից մեկը:
- Էդ մենք երկուսով կհասկանանք,- պատասխանեց Հրաչն` իմ կողմ նայելով:
Մի քանի վայրկյան հետո լսվեց Վահագի դողացող ձայնը, նույնքան դողացող, որքան տնօրենի սենյակում պապին ծախելու պահին... <<ես էլ կհասկանամ, տղերք…>>…
… Կլուսանա շուտով: Վայրկյանը մեկ պատուհանից դուրս եմ նայում, որ լույսի թեկուզ չնչին նշույլ տեսնեմ, բայց իմաստ չունի…
- Ինչի՞ ես արթնացել,- հարցնում է ծանոթուհիս` խոհանոց մտնելով:
- Քունս չէր տանում:
- Սուրճ ե՞ս խմում:
- Հա,- ասում եմ,- բայց սառել ա, նորը պատրաստի, խմենք:
Նա մոտենում է գազօջախին ու սկսում սուրճ պատրաստել: Հետո դառնում է իմ կողմ ու ասում.
- Լսի, դու լուրջ պոկեր խաղալ չգիտե՞ս, թե ձևեր էիր անում:
- Չէ, ի՞նչ ձև: Իսկապես չգիտեմ: Ես մանկությանս տարիներին մենակ սեկա եմ խաղացել:
- Ինչ անբովանդակ մանկություն ես ունեցել,- ծիծաղում է ծանոթուհիս ու թեքվում դեպի գազոջախը:
… Լուսացել է… Փողոցում տաք է, երեկվա համեմատ չափից ավելի տաք: Քայլում եմ, չեմ էլ իմանում ուր, հավանաբար դեպի ինչ-որ ժամանակ, որևէ անցած, շատ հեռվում մնացած ժամանակ… Ականջիս լսելի են դառնում տասնիներորդ դարի մի անգլիացի գրողի խոսքերը, որ ավարտական դասարանում էի կարդացել. <<ժամանակը չափվում է ոչ թե օրերով ու ժամերով, այլ սրտի զարկերով…>>…
Ես հենց այդ ժամանակն եմ փնտրում, այն ժամանակը, որը չափման միավոր չուներ, ժամանակ, որ տանուլ տվինք դասասենյակում` սեկայի սեղանի վրա: Ուզում եմ որքան հնարավոր է շուտ դպրոցի թաղ հասնել, ներս մտնել դարպասներից ու թակել երկաթյա ժանգոտած դռան կիսակոտրած ապակին: Չգիտեմ հերթապահը Մարտուն պապն է, թե չէ, չգիտեմ անգամ կա, թե մեռել է… Միայն գիտեմ, որ ուզում եմ սեկա խաղալ… հենց հիմա… էլի երեքով… բայց ուրիշ երեքով… Ես, կյանքն ու ժամանակը… ու ես կհաղթեմ էդ երկուսին, հետ կբերեմ այն ամենն, ինչ դասասենյակում տանուլ տվինք… մեր բոլոր օրերը, Վահագի կրված արժանապատվությունը, մեր դեղին, էն երեկոյի ցրտահարված խնձորների պես դեղին մանկությունը… էն քածի ասած անբովանդակ մանկությունը... էդ մանկության հեքիաթի ամենաբարի հերոսին` մի քիչ կաղ ու ծերացող… ու այն ամենն, ինչ հետո պիտի կորցնեմ…
